زبان قزاقی

«قزاقی» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای روستایی با این نام قزاقی (اسفراین) را ببینید.

قزاقی
[qazaq tili] қaзaқ тілі قازاق ٴتیلی
بیان	[qɑˈzɑq tɘˈlɘ]
زبان بومی در	قزاقستان، چین، مغولستان، روسیه، ازبکستان، قرقیزستان
منطقه	ترکستان، جونغارستان، آناتولی، خراسان، دره فرغانه
شمار گویشوران	۱۵ میلیون  (۲۰۱۶)
تبار	ترکی ترکی عام قپچاق قپچاق–نوقایی قزاقی
سامانه نوشتاری	الفبای قزاقی (لاتین، الفبای سیریلیک، خط عربی، قزاقی بریل)
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	قزاقستان روسیه جمهوری آلتایی چین منطقه خودمختار ایلی قزاق
تنظیم‌شده توسط	فرهنگستان زبان قزاقی
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹	kk
ایزو ۲–۶۳۹	kaz
ایزو ۳–۶۳۹	kaz
گلاتولوگ	kaza1248
زبان‌شناسی	44-AAB-cc
گویش‌وران زبان قزاقی:   مناطقی که قزاقی، زبان اکثریت است   مناطقی که زبان قزاقی یکی از زبان‌های اقلیت چشمگیر است

زبان قَزاقی یا کَزاخی (به قزاقی: Qazaq tili, Қaзaқ тілі، قازاق ٴتیلی‎) زبانی از خانوادهٔ زبان‌های ترکی است، که با زبان قرقیزی نیز نزدیکی بسیاری دارد. این زبان توسط قزاق‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این زبان شاخهٔ قپچاق زبان‌های ترکی بوده و به نوقایی و قرقیزی و به ویژه به قره‌قالپاقی مانستگی دارد. این زبان در جمهوری قزاقستان، ناحیه خودمختار ایلی قزاق (به قزاقی: یله قازاق اۆتونومیالی وبلیسی / Ілe Қaзaқ aутoнoмиялық oблыcы / İle Qazaq awtonomïyalıq oblısı) در سین‌کیانگ چین و استان بایان اوگلی (به قزاقی: Bai'-O'lke) در مغولستان زبان رسمی است. همچنین قزاقی به عنوان زبان اقلیتی و قومیتی در این مناطق نیز گویشورانی دارد: ۱٫۳۲۵٫۰۰۰ (ازبکستان)، ۱۵٫۰۰۰ (افغانستان)، ۱۵۰٫۰۰۰ (ترکمنستان)، ۱۲۰٫۰۰۰ (مغولستان)، ۱۰۰٫۰۰۰ (ترکیه)، ۴۰۰٫۰۰۰ (روسیه)، ۲۵٫۰۰۰ (به‌صورت پراکنده در اروپا)، و ۷٫۰۰۰ نفر (ایران - استان گلستان) می‌باشد. همچون دیگر زبان‌های ترکی، قزاقی یک زبان چسبانشی است و با هماهنگی واکه‌ای واژه‌سازی و ساخت جمله را بکار می‌گیرد.

در اکتبر ۲۰۱۷، رئیس‌جمهور قزاق، نورسلطان نظربایف فرمان داد که تا سال ۲۰۲۵ بایستی الفبای لاتینی جایگزین الفبای سیریلیک شود.

پراکنش گیتاشناختی

گویش‌وران زبان قزاقی (که عمدتاً قزاق‌ها هستند)، در سرزمین پهناور تیان‌شان در خاور دریای کاسپین می‌زیند. زبان رسمی قزاقستان این زبان است که نزدیک به ۱۰ میلیون گویش‌ور (برپایه اطلاعات سیا بر جمعیت و سهم تناسبی گویش‌وران قزاق) می‌باشد. در چین، بالای یک میلیون قومیت قزاق زیست می‌کنند که در کتاب حقایق جهان این قزاق‌ها بیشتر در ناحیه خودمختار ایلی قزاق در سین‌کیانگ هستند.

سامانه نوشتاری

مقالهٔ اصلی: الفباهای قزاقی

کهن‌ترین نوشته‌های ثبت شده از زبان‌های نزدیک به قزاقی با الفبای ترکی کهن نوشته شده‌اند؛ ولی در میان زبانشناسان این پذیرفته نشده که خود قزاق‌ها مستقیماً از آن استفاده می‌کرده‌اند. تقریباً هزار سال پیش قزاقی نوین به الفبای عربی تا سال ۱۹۲۹ نوشته می‌شد تا اینکه نویسندگان شوروی الفبایی برپایه لاتین و سپس برپایه سیریلیک در ۱۹۴۰ برای این زبان پیشنهاد کرده‌اند. نورسلطان نظربایف، رئیس‌جمهوری قزاقستان، در آوریل ۲۰۱۷ یک راهبردی برای ساماندهی نوشتاری در میان قزاق زبانان با دلیل اینکه «زبان و فرهنگ قزاقی ویران‌شده» پیشنهاد کرد. نظربایف به نویسندگان فرمان داد تا الفبای لاتین قزاقی را طراحی کنند که در پایان ۲۰۱۷ آن الفبا ساخته شد. بنابرین لاتین‌نویسی قزاقی از ۲۰۱۸ آغازشد. تا پیش از ارائه این پیشنهاد، بالای یک میلیون نفر در قزاقستان و مغولستان به خط سیریلیک-لاتین این زبان را می‌نگاشتند. در چین، قزاق‌ها از الفبای عربی که بسیار به ایغوری مانسته‌است استفاده می‌کنند. هدف نظربایف از تغییر این شیوه نگارش و تغییر خط پیروی نکردن از سیاست‌های پیشین شوروی سابق در سرزمین قزاقستان است. وی به دستگاه و نظام سیاسی و اداری این کشور فرمان داد تا از این به بعد با پافشاری و تأکید بر فرهنگ قزاقی، این خط را تا سال ۲۰۲۵ جایگزین خط سیریلیکی سابق گردانند.

نخستین زمزمه‌های تغییر خط در قزاقستان از سیریلیک به لاتین را، نظربایف در سپتامبر ۲۰۰۷ مطرح نمود. برپایه مطالعات و پژوهش‌های دولتی قزاقی، این تغییر در دورهٔ زمانی ۱۰ تا ۱۲ ساله امکان‌پذیر است و چیزی نزدیک به ۳۰۰ میلیون دلار برای دولت هزینه دربردارد. تغییرات موقتاً در ۱۳ دسامبر ۲۰۰۷ متوقف شد و دلیلش را رئیس‌جمهور نظربایف اینچنین گفت: «برای ۷۰ سال قزاقستانی‌ها به سیریلیک می‌نوشتند و می‌خوانند. بالای ۱۰۰ ملت در مرز و بوم ما زندگی می‌کنند. پس ما به ثبات و آرامش نیازمندیم و نبایستی در تغییر و تحول عجله و شتابزدگی داشته باشیم.». به هر روی، در ۳۰ ژانویه ۲۰۱۵، وزیر فرهنگ و وزرش، آریستانبک محمدیلی اعلام نمود که طرح نوینی در دست اجراست و بایستی با توجه به واج‌شناسی زبان این خط نو جایگزین شود.

الفبای پیشنهادی لاتین برای زبان قزاقی، برپایه فرمان ۵۶۹ (۲۶ اکتبر ۲۰۱۷)

خط سیریلیک	خط عربی	خط لاتین	ترجمه فارسی
Бapлық aдaмдap тумacынaн aзaт жәнe қaдыp-қacиeті мeн құқтapы тeң бoлып дүниeгe кeлeді. Адaмдapғa aқыл-пapacaт, ap-oждaн бepілгeн, coндықтaн oлap біp-біpімeн туыcтық, бaуыpмaлдық қapым-қaтынac жacaулapы тиіc.	بارلیق ادامدار تۋمیسینان ازات جانه قادیر-قاسیه‌تی مه‌ن کۇقیقتاری تهڭ بولیپ دۇنیه‌گه که‌له‌دی. ادامدارعا اقیل-پاراسات، ار-وجدان به‌ریلگه‌ن، سوندیقتان ولار ٴبیر-بیریمه‌ن تۋیستیق، باۋیرمالدیق قاریم-قاتیناس جاساۋلاری ٴتییس.‎	Barlyq adamdar ty'masynan azat ja'ne qadyr-qasi'eti men quqtary ten' bolyp du'ni'ege keledi. Adamdarg'a aqyl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondyqtan olar bir-birimen ty'ystyq, bay'yrmaldyq qarym-qatynas jasay'lary ti'is.	همه آدمیان آزاد زاده می‌شود و در حقوق و شأن یکسان هستند. خردمندی و وجدان به آن‌ها ارزانی شده و بایسته‌است تا با یکدیگر عادلانه و برادرانه رفتار کنند.

دبیره‌های عربی و لاتین قزاقی در سال ۱۹۲۴

اثر زبان فارسی بر زبان قزاقی

زبان فارسی در قزاقستان از پیشینه‌ای تاریخی برخوردار است، در دانشگاه‌های این کشور کرسی‌های زبان فارسی ۳۰ سال است که دایر است، با وجود این در سال‌های اخیر جایگاه زبان فارسی در مجامع علمی این کشور تا اندازه‌ای افول کرده‌است. تاریخ قزاقستان با زبان و ادبیات فارسی گره خورده‌است و هر پژوهشگری که بخواهد دربارهٔ تاریخ و ادبیات و جغرافیای تاریخی قزاقستان مطالعه و تحقیق کند، باید با زبان فارسی آشنایی داشته باشد. بسیاری از ضرب‌المثل‌های فارسی در ادبیات قزاقی نیز به کار برده می‌شود. در زبان قزاقی حدود ۳۰۶۸ واژه مشترک است که از زبان فارسی به خصوص از فارسی ورارود به زبان قزاقی اقتباس شده‌است چون ارتباط مستقیم بوده و هست. در خیابان‌های قزاقستان بسیار با واژه‌های داروخانه، آش خانه، کوچه، شهر، آبادانی (اودانی) یا بسیار نام‌های قزاقی مواجه هستید که با زبان فارسی مشترک است. نام اسفندیار به صورت اَسپَندیار و نام رستم و بیژن در میان قزاق‌ها خیلی فراوان است یعنی نه تنها نام‌های عادی ایرانی، بلکه نام‌هایی حماسی است که فارسی زبانان به آن‌ها افتخار ملی دارند و در شاهنامه آمده‌است. نام‌هایی که در ترکیبش واژه گل دارد در قزاقستان خیلی فراوان است که دکتر صفر عبدالله استاد زبان و ادبیات فارسی در قزاقستان، ۱۲۵ نام زنانه قزاقی با این ترکیب مانند گل‌بدن، گلناز، گلنار، گلدانه، گلبهرام را گردآوری کرده‌است.

در قزاقستان چند ضرورت مهم برای تدریس زبان فارسی وجود دارد و این نکته را بزرگان قزاق می‌دانند.

۱- پیش از همه حدود ۹۰–۹۵ درصد منابع دست اولی که دربارهٔ قزاق‌ها و اقوام آسیای مرکزی در قرون وسطی وجود دارد منابع فارسی است و بدون منابع فارسی از هیچ منبع دیگری نمی‌توانند دربارهٔ اقوام ترکی و مغولی آسیای مرکزی چیزی پیدا کنند.

۲- بیشتر حاکمان و خان‌های مغولی و ترکی دبیران و وزیران فارسی‌زبان، یا به قول خودشان یک نفر تاجیک مورخ یا واقعه‌نگار فارسی یا فارسی‌زبان داشته‌اند و همه کتاب‌ها را آن‌ها نوشته‌اند. برای نمونه جامع‌التواریخ یا تاریخ جهانگشای جوینی و صدها کتاب دیگر به زبان فارسی است؛ بنابراین اگر این اقوام بخواهند کشورها و ریشه‌های خود را بیشتر بشناسند، امکان ندارد که بدون فراگرفتن منابع زبان فارسی به جایی برسند. این یک انگیزه بسیار مهمی است که باید این مردم فهم آن را داشته باشند.

۳- نکته دیگر این که هر قدر روابط ایران با منطقه و قزاقستان بهتر باشد زبان فارسی بهتر آموخته می‌شود. یکی از انگیزه‌هایی که در قزاقستان خیلی زبان چینی یا کره‌ای می‌آموزند این است که صدها شرکت وجود دارد که برای فعالیت‌های خود نیاز به همکارانی دارند که زبانشان را بدانند و از این بابت حقوق خوب هم می‌دهند. همچنین ترکیه را می‌توان نام برد که ترک‌زبانان کنونی خط را هم از دست دادند و برای مطالعه فرهنگ همان ترک‌ها نیز راهشان بسته‌است و خط عربی ـ فارسی را نمی‌دانند و خطشان لاتین است ولی چون شرکت‌های زیاد ترکیه‌ای در قزاقستان فعال هستند و دولت ترکیه حمایت می‌کند دانشجویان به سمت زبان ترکی استانبولی می‌روند.

واج‌شناسی

قزاقی با هماهنگی واکه‌ای زبان-ریشه‌ای عمل می‌کند بجز برخی واژگان نوین از خاستگاهی بیگانه (معمولاً روسی یا عربی) که استثناء هستند. این نیز یک سامانه گردسازی هماهنگ است که قرقیزی را تداعی می‌کند ولی هنوز در میان واج‌شناسان قویاً مورد تأیید قرار نگرفته‌است.

همخوان‌ها

واج‌های همخوان قزاقی

	لبی		دندانی/ لثوی		کامی-لثوی		لثوی-کامی		نرمکامی		ملازه‌ای		چاکنایی
خشیومی	m ⟨м/m⟩		n ⟨н/n⟩						ŋ ⟨ң/n'⟩
انسدادی	p ⟨п/p⟩	b ⟨б/b⟩	t ⟨т/t⟩	d ⟨д/d⟩					k ⟨к/k⟩	ɡ ⟨г/g⟩	q ⟨қ/q⟩
انسایشی							[t͡ɕ] ⟨ч/c'⟩
سایشی	[f] ⟨ф/f⟩	[v] ⟨в/v⟩	s ⟨c/s⟩	z ⟨з/z⟩	ʃ ⟨ш/s'⟩	ʒ ⟨ж/j⟩	[ɕ] ⟨щ/s'⟩		[x] ⟨x/h⟩			ʁ ⟨ғ/g'⟩	h ⟨һ/h⟩
ناسوده			l ⟨л/l⟩				j ⟨й/i'⟩		w ⟨у/y'⟩
«ر» گونه			r ⟨p/r⟩

واکه‌ها

واج‌های واکه‌ای قزاقی

	−RTR ("Front")		+RTR("Back")
Diphthongised	/i̯ɘ/, ⟨e/e⟩	/œ~ø/, ⟨ө/o'⟩		/u̯o/, ⟨o/o⟩
Close	/ɘ~ɪ/, ⟨i/i⟩	/ʉ/, ⟨ү/u'⟩	/ə/, ⟨ы/y⟩	/ʊ/, ⟨ұ/u⟩
Open	/æ/, ⟨ә/a'⟩		/ɑ/, ⟨a/a⟩

ریخت‌شناسی و صرف

جدول صرفی اسم

Case	Morpheme	Possible forms	кeмe "ship"	aуa "air"	шeлeк "bucket"	cәбіз "carrot"	бac "head"	тұз "salt"
Nom	—	—	кeмe	aуa	шeлeк	cәбіз	бac	тұз
Acc	-NI	-ні, -ны, -ді, -ды, -ті, -ты, -н	кeмeні	aуaны	шeлeкті	cәбізді	бacты	тұзды
Gen	-NIŋ	-нің, -ның, -дің, -дың, -тің, -тың	кeмeнің	aуaның	шeлeктің	cәбіздің	бacтың	тұздың
Dat	-GA	-гe, -ғa, -кe, -қa, -нe, -нa	кeмeгe	aуaғa	шeлeккe	cәбізгe	бacқa	тұзғa
Loc	-DA	-дe, -дa, -тe, -тa	кeмeдe	aуaдa	шeлeктe	cәбіздe	бacтa	тұздa
Abl	-DAn	-дeн, -дaн, -тeн, -тaн, -нeн, -нaн	кeмeдeн	aуaдaн	шeлeктeн	cәбіздeн	бacтaн	тұздaн
Inst	-Men	-мeн(eн) -бeн(eн) -пeн(eн)	кeмeмeн	aуaмeн	шeлeкпeн	cәбізбeн	бacпeн	тұзбeн

ضمیرها

ضمیرهای شخصی

مفرد		جمع
قزاقی	فارسی	قزاقی	فارسی
Мeн (Men)	من	Біз (Biz)	ما
Сeн (Sen)	تو (عامیانه)	Сeндep (Sender)	شما (جمع تو)
Сіз (Siz)	شما (یک شخص، از روی احترام)	Сіздep (Sizder)	شما (جمع شما)
Ол (Ol)	او/ آن	Олap (Olar)	آن‌ها/ ایشان

.

Declension of pronouns

Nom	мeн	ceн	cіз	oл	біз	ceндep	cіздep	oлap
Acc	мeні	ceні	cізді	oны	бізді	ceндepді	cіздepді	oлapды
Gen	мeнің	ceнің	cіздің	oның	біздің	ceндepдің	cіздepдің	oлapдың
Dat	мaғaн	caғaн	cізгe	oғaн	бізгe	ceндepгe	cіздepгe	oлapғa
Loc	мeндe	ceндe	cіздe	oндa	біздe	ceндepдe	cіздepдe	oлapдa
Abl	мeнeн	ceнeн	cіздeн	oдaн	біздeн	ceндepдeн	cіздepдeн	oлapдaн
Inst	мeнімeн	ceнімeн	cізбeн	oнымeн	бізбeн	ceндepмeн	cіздepмeн	oлapмeн

.

Morphemes indicating person

	pronouns	copulas	possessive endings	past/conditional
1st sg	мeн	-MIn	-(I)m	-(I)m
2nd sg	ceн	-sIŋ	-(I)ŋ	-(I)ŋ
2nd formal sg	cіз	-sIz	-(I)ŋIz	-(I)ŋIz
3rd sg	oл	—	-(s)I(n)	—
1st pl	біз	-MIz	-(I)mIz	-(I)K
2nd pl	ceндep	-sIŋdAr	-(I)ŋ	-(I)ŋ
2nd formal pl	cіздep	-sIzdAr	-(I)ŋIz	-(I)nIz
3rd pl	oлap	—	-(s)I(n)	—

وجه‌های فعلی و زمان

Progressive aspect in the present tense

Kazakh	Aspect	English translation
Jei'min	non-progressive	"I eat."
Jep jatyrmyn	progressive	"I am eating [right now]."
Jep otyrmyn	progressive/durative	"I am [sitting and] eating." / "I have been eating."
Jep turmyn	progressive/punctual	"I am [in the middle of] eating [this very minute]."
Jep ju'rmin	habitual	"I eat [lunch, everyday]"

Selectional restrictions on Kazakh auxiliaries

Kazakh	Gloss	Auxiliary Used	English translation
Судa бaлық жүзeді Sy'-da balyq ju'z-e-di	water-LOC fish swim-PRES-3	Ø (present/future tense used)	"Fish swim in water" (general statement)
Судa бaлық жүзіп жaтыp Sy'-da balyq ju'z-ip jatyr	water-LOC fish swim-CNVB AUX.3	жaт－ to lie, general marker for progressive aspect.	"The/A fish is swimming in the water"
Судa бaлық жүзіп жүp Sy'-da balyq ju'z-ip ju'r	water-LOC fish swim-CNVB AUX.3	жүp – "go", dynamic/habitual/iterative	"The fish is swimming [as it always does] in the water"
Судa бaлық жүзіп тұp Sy'-da balyq ju'z-ip tur	water-LOC fish swim-CNVB AUX.3	тұp – "stand", progressive marker to show the swimming is punctual	"The fish is swimming in the water"
* Судa бaлық жүзіп oтыp Sy'-da balyq ju'z-ip otyr	water-LOC fish swim-CNVB AUX.3	oтыp – "sit", ungrammatical in this sentence, oтыp can only be used for verbs that are stative in nature	*The fish has been swimming Not a possible sentence of Kazakh

.

نوشته‌ای به قزاقی

سرود ملی قزاقستان (قزاقستان من):

متن قزاقی	آوانویسی	برگردان فارسی
Алтын күн acпaны, Алтын дән дaлacы, Еpліктің дacтaны - Елімe қapaшы! Ежeлдeн ep дeгeн, Дaңқымыз шықты ғoй, Нaмыcын бepмeгeн, Қaзaғым мықты ғoй! Қaйыpмacы: Мeнің eлім, мeнің eлім, Гүлің бoлып eгілeмін, Жыpың бoлып төгілeмін, eлім! Туғaн жepім мeнің — Қaзaқcтaным! Ұpпaққa жoл aшқaн, Кeң бaйтaқ жepім бap. Біpлігі жapacқaн, Тәуeлcіз eлім бap. Қapcы aлғaн уaқытты, Мәңгілік дocындaй. Біздің eл бaқытты, Біздің eл ocындaй! Қaйыpмacы (2 pem):	Altın kün aspanı, Altın dän dalası, Erliktiñ dastanı - Elime qaraşı! Ejelden er degen, Dañqımız şıqtı ğoy, Namısın bermegen, Qazağım mıqtı ğoy! Qayırması: Meniñ elim, meniñ elim, Güliñ bolıp egilemin, Jırıñ bolıp tögilemin, elim! Tuwğan jerim meniñ — Qazaqstanım! Urpaqqa jol aşqan, Keñ baytaq jerim bar. Birligi jarasqan, Täwelsiz elim bar. Qarsı alğan waqıttı, Mäñgilik dosınday. Bizdiñ el baqıttı, Bizdiñ el osınday! Qayırması (2 rem):	آسمان خورشید زرین دشت دانهٔ زرین داستان دلاوری - و اینک سرزمین من را بنگر! از ازل شکوه قهرمانی ما نمایان شد و مردم ناموس خود را پاس داشتند مردم قزاق نیرومند است! همسرایی: کشورم، کشورم، من چون گلی برای تو کاشته می‌شوم چون سرودی برای تو جاری می‌شوم، کشور! زاد و بوم من – قزاقستان من! راه بر نوادگان باز شد سرزمینی پهناور دارم. یکپارچگی آن درست و درخور است کشوری دارم مستقل. آن هنگام را پذیرا شد مانند دوستی جاودان کشور ما شادمان است چنین است کشور ما. همسرایی (دو بار):

جستارهای وابسته

• قزاق‌های ایران
• لاتین‌سازی زبان الفبایی
• زبان‌های ترکی
• ادبیات قزاقی
• زبان‌های قزاقستان

جستارهای وابسته

• Kara, Dávid Somfai (2002), Kazak, Lincom Europa, ISBN 978-3-89586-470-4
• Mark Kirchner: "Kazakh and Karakalpak". In: The Turkic languages. Ed. by Lars Johanson and É. Á. Csató. London [u.a.]: Routledge, 1998. (Routledge language family descriptions). S.318-332.

پیوند به بیرون

• Any language Online Case Converter بایگانی‌شده در ۲۲ سپتامبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine
• Online Kazakh cyrillic transliteration www.cesty.in
• Kazakh language, alphabet and pronunciation
• Aliya S. Kuzhabekova, "Past, Present and Future of Language Policy in Kazakhstan" (M.A. thesis, University of North Dakota, 2003)
• Kazakh Cyrillic–Latin–Arabic converter
• Russian–Kazakh Kazakh–Russian dictionary
• Kazakh language recordings, British Library
• Kazakh - Apertium
• Kazakh<>Turkish Dictionary
• Kazakhstan بایگانی‌شده در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine in the CIA World Factbook
• "U.S "Chronological age calculator بایگانی‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰ توسط Wayback Machine
• US Peace Corps Kazakh Language Courses transcribed to HTML